58
کامیل عومەر
کامیل عومەریەكێك لە هۆكارەكانی سەرهەڵدانی ساختە هەواڵ و پڕوپاگەندە لە ئامڕازەكانی راگەیاندندا، بوونی دۆخی قەیرانە، ئیدی جەنگ بێت یان نەخۆشی‌و پەتا، یاخود قەیرانی ئابووری‌و دارایی، بەوپێیەی زەمینە و ژینگەی لەبار بۆ باوەڕكردن بەو هەواڵانە لەئارادا هەیە.
لەوەتەی قەیرانی مووچە‌و دارایی لە هەرێمی كوردستاندا هەیە كە ماوەی (11) ساڵە، زۆرترین هەواڵی ساختە و پڕوپاگەندەی چەواشەكەر لەبارەی دابەشكردن‌و هاتن‌و نەهاتنی مووچەوە لە كەناڵ‌و ئامڕازەكانی راگەیاندندا بوونی هەبووە‌و بڵاوكراوەتەوە. بڵاوكردنەوەی ئەو جۆرە هەواڵانەش، بە مەرام‌و مەبەستدار بووبن (بەتایبەت لەو كەناڵانەی كە بە هەردوو دیوی ئەرێنی‌و نەرێنی پروپاگەندەی سیاسی دەكەن) یان بێ مەبەست‌و لە نەزانیی‌و بێئاگاییدا كۆپی پەیستی هەواڵیان كردبێت‌و بڵاویانكردبێتەوە، ئاماژەیە بۆ ئەزموونێكی خەوشدار و ناتەندروستی كاری رۆژنامەوانی لە هەرێمی كوردستاندا.
* چۆن رووماڵ دەكرێت؟
گەر 12 رۆژی بڵاوكردنەوەی هەواڵەكانی مووچە لە كەناڵەكانی راگەیاندن بە نموونە وەربگرین، كە لە 19ی خوزەیران تاوەكو 1ی تەمووزی خایاند، چەندین هەواڵی مژدە بەخش‌و دڵخۆشكەر لەلایەن راگەیاندنەكانەوە سەبارەت بە مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم بڵاوكراونەتەوە، كە دواتر دەركەوت، هیچیان راست نەبوون یان تەنها پڕوپاگەندەی سیاسی بوون، بۆ نموونە:
1- بڵاوكردنەوەی هەواڵی كۆبوونەوەی دادگای فیدڕاڵی لە رۆژی 19ی حوزەیران كە گوایا داگاكە بڕیارێكی سالاری دەردەكات‌و حكومەتی هەرێم پابەند بە ناردنی مووچە دەكات‌و بەوەیش كێشەی مووچە بە تەواوی چارەسەر دەكات، ئەوەبوو ئەو رۆژە نەك دادگا كۆنەبووەوە بەڵكو دادوەرەكان دەستیان لەكاركێشایەوە‌و هیچ بڕیارێك لەبارەی ناردن‌و دابەشكردنی مووچەوە نەدرا.
2- بڵاوكردنەوەی هەواڵی كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم لە رۆژی 25ی حوزەیران كە گوایا حكومەتی هەرێم خۆی مووچە دابەشدەكات‌و چەند سیناریۆیەكی دابەشكردنی مووچەشیان بەشێوەی لێبیرین داڕشتبوو، ئەوەبوو كۆبوونەوەكە كراو هیچ بڕیارێك لەوبارەیەوە نەدراو تەنانەت سەرۆكی حكومەت لەجیاتی بڕیاری پێدانی مووچە، سوپاسی پێزانینی بۆ خۆڕاگری و پشوودرێژی موچەخۆرانی دەربڕی.
3- بڵاوكردنەوەی هەواڵی مژدە بەخشی كۆبوونەوە‌و دانوستانەكانی هەردوو وەفدی عیراق‌و هەرێم كە گوایا رێكەوتوون‌و حكومەتی ناوەند مووچەی مانگەكانی پێنج‌و شەش پێكەوە دەنێرێت، ئەوەبوو لەشەوی 30ی حوزەیران، راگەیاندنەكان هەواڵی شكستی دانوستانەكان‌و گەڕانەوەی وەفدی هەرێمی بە دەستبەتاڵی بڵاوكردەوە.
4- رۆژی دواتر ئەوە بڵاوكرایەوە لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی عیراق كە رۆژی 1ی تەمووز بەڕێوەدەچێت‌و وەك نیازپاكی بۆ رێكەوتنەكە‌و لایەنی ئینسانی، بڕیار لە ناردنی مووچەی مانگی پێنج دەدرێت، ئەوەبوو كۆبوونەوەكە لەو رۆژەدا ئەنجامدراو ئەسڵەن ئەو پرسە لە كارنامەی كۆبوونەوەكەدا نەبووە‌و باسنەكراوە.
لە یەكی تەموزەوە تاوەكو ئێستا، ئامڕازە جۆراوجۆرەكانی راگەیاندن، بەردەوامن لە بڵاوكردنەوەی چیرۆكی كۆتایی نەهاتووی هەواڵی خۆش و ناخۆشی مووچە، ئەمەش جگە لە یاریكردن بە هەست‌و سۆزی وەرگر‌و تێكدانی زەوقی گشتی، هیچی تری بۆ خەڵك‌و مووچەخۆر لێ سەوز نەبوو.
* هۆكارەكان چین؟
بوونی هەواڵی ساختە‌و پڕوپاگەندەی سیاسیی چەواشەكار‌و پشتڕاستنەكراوە بەو ژمارە زۆر‌و بەربڵاوییە لە راگەیاندنەكاندا، دەرهاویشتەی چەند هۆكارێكن، لەوانە:
– سەرچاوەی نادیار: پشتبەستنی راگەیاندنەكان بە سەرچاوەی نادیار یان ئەو هەواڵانەی سەرچاوەكانیان ئاشكرانین، لەشێوەی (سەرچاوەیەكی تایبەت، سەرچاوەیەكی ئاگادار، سەرچاوەیەك كە نەیویست ناوی خۆی ئاشكرا بكات، یان بەپێی ئەو زانیارییانەی پێم گەیشتووە، … هتد)، كە هەندێجار لەبەر ناچارییە‌و بۆ پاراستنی نهێنیی سەرچاوەكەیە، هەندێجاریش مەرام‌و هۆكاری دیكەی لەپشتەوەیە، بەتایبەتی پڕوپاگەندەی سیاسی، یان ناپیشەیی بوون‌و بەرژەوەندیی تایبەتی. لە پرسی بڵاوكردنەوەی هەواڵەكانی مووچەشدا، پشتبەستن بە بەم جۆرە سەرچاوە نادیارو نەزانراوانە زۆر بوون‌و هەموو ئەم مەرام‌و هۆكارانە هەستیان پێدەكرا.
– سەرچاوەی نافەرمی: پشتبەستن بە زانیارییەكانی سەرچاوەی نافەرمی و نا پەیوەندیدار، هۆكارە بۆ دروستبوونی هەواڵی ناڕاست‌و سەرلێشێوێنەر، ئەمەش هەندێجار لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە لایەنە فەرمی‌و پەیوەندیدارەكان، زانیاری راست و دروست نادەن بە راگەیاندنەكان یان بڵاویناكەنەوە، تا بەر لە بڵاوكردنەو ەی واتەو وات‌و پڕوپاگەندە و ساختە هەواڵ بگیرێت.
لە پرسی بڵاوكردنەوەی هەواڵەكانی مووچەشدا بەهۆی نەبوونی زانیاری دروست لە لایەنی پەیوەندیدار، زۆربەی كات پەنا براوەتە بەر ئەو سەرچاوانەی كە نە پەیوەندیدار بوون‌و نە سیفەتی فەرمیان هەبووە بۆ نموونە زۆرجار زانیاری لە پارلەمانتار وەرگیراوە كە نە پەیوەندیدار بووە‌و نە لەناو كۆبوونەوەكاندا بووە‌و نە ئاگای لە وردەكاری زانیارییەكان بووە.
– باڵۆنی تاقیكردنەوە: هەندێكجار، بەرپرس‌و دەسەڵاتدارەكان لەڕێی شێوازی (باڵۆنی تاقیكردنەوە)وە، ڕۆژنامەوانان دەكەنە ئامڕاز بۆ بڵاوكردنەوەی زانیاریی چەواشەكەر لەڕێی ئەو چیرۆكانەی رێكیانخستووە بۆ ئەوەی كاردانەوەی جەماوەر بۆ ئەو پرس‌و بابەتە تاقیبكەنەوە بەبێ ئەوەی بەرپرسیارێتی ئەو زانیارییانە هەڵبگرن لەكاتێكدا ڕۆژنامەوانان بە تاسەوەن بۆ بەدەستهێنانی ئەو زانیارییە‌و بەوەیش دەبنە كەرەستەی تاقیكردنەوەكە. لە پرسی بڵاوكردنەوەی هەواڵەكانی موچەشدا، ئەگەری زۆر هەبوو كە ئەم تاقیكردنەوە بەمەستی پڕوپاگەندەی سیاسی لە هەواڵەكانی دادگای فیدراڵی‌و كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم بەكارهێنرابێت.
– هەڵپەی بەدەستهێنانی لایك‌و كۆمێنت‌و زۆرترین بینەر: پەلە پەل كردن لە بڵاوكردنەوەی هەواڵ‌و كۆپیكردن‌و پەیستكردنی هەواڵ و زانیارییەكان بەبێ دڵنیابوونەوە لە راستی‌و دروستییان، لەپێناو بەدەستهێنانی زۆرترین بینەر لە تەلەفزیۆنەكان‌و لایك‌و كۆمێنت‌و سەردانكەر لە سۆشیاڵمیدیاكاندا، هۆكارێكی بنەڕەتی بڵاوكردنەوەی هەواڵی چەواشە‌و ناڕاست‌و بێ بنەمایە. لە پرسی بڵاوكردنەوەی هەواڵەكانی مووچەشدا، زۆربەی هەواڵەكان كۆپی و پەیست دەكرا كە سەرچاوەكەیان كەناڵێكی راگەیاندن یان پەیجێكی سۆشیاڵمیدیا یان رۆژنامەنووسێك بوو، بەبێ ئەوەی دڵنیابن لە راستی‌و دروستی ئەو هەواڵ‌و زانیارییانە.
* چۆن رووماڵ بكەین؟(چارەسەر)
بۆ ئەوەی میدیا نەبێتە میدیایەكی درۆزن یان پڕوپاگەندەكەر بۆ هیچ لایەنێك یان زیان بۆ هیچ كەس‌و لایەنێك، پێویستمان بە دڵنیابوونەوەیە لە راستی‌و دروستی زانیاری‌و سەرچاوەكانی هەیە، ئەویش لەڕێی فاكت چێكینەوە (fact checking)ەوە كە دەكرێت لەچەند هەنگاوێكدا جێبەجێبكرێت، وەك:
– چێككردنەوەی زانیاری، لێدوان، بەڵگەنامە، پڕوپاگەندە، وێنە، ڤیدیۆ..
– بڵاونەكردنەوە یان گومان خستنە سەر ئەو زانیارییانەی كە سەرچاوەكانیان ناڕوون‌و جێی مشتومڕن. یان رۆژنامەوان بە سەرچاوەكەی نەگەیشتووە، یان ناسنامەی قسەكەر‌و وتەبێژەكەی دیارنیە..
– هەوڵدان بۆ جەختكردنەوە لە راستی‌و دروستی ئەو زانیارییانەی كە لە سەرچاوە نهێنیەكانەوە دەستتكەوتون، یان شوینپێهەڵگرتنی سەرچاوەكان‌و كنەكردنی زانیارییەكان.
– لانەبردن‌و كەمنەكردنەوە‌و شێواندنی زانیاری.
– بەكارهێنانی ئامڕازەكانی گەڕان‌و بەدواداچوون لەڕێی پێگە ئەلكترۆنیەكانەوە بەتیابەت بۆ وێنەو ڤیدیۆ، كە لەئێستادا ئەپلیكەیشنەكانی زیرەكی دەستكرد، ئاسانكاری زیاتر دەكەن.
* دەرئەنجام:
مامەڵەكردنی میدیاو میدیاكاری كورد لەگەڵ قەیرانی دارایی‌و مووچە لەم چەند ساڵەدا، ئەزموونێكی خەوشداری رووماڵی رۆژنامەوانی دەرخست، لەبەرئەوەی زۆربەی ئەو هەواڵ‌و زانیارییە بڵاوكراوانەی پەیوەندیداربوون بە مووچە، یان پڕوپاگەندەی سیاسیی چەواشەكار بوون یان ناڕاست و درۆی دڵخۆشكەر بوون لەپێناو هەڵپەی بەدەستهێنانی لایك‌و كۆمێنت‌و ڤیوەر. لە هەردوو بارەكەشدا، لەلایەك كاریگەریی نەرێنی لەسەر لایەنی دەروونی مووچەخۆر‌و بازاڕ‌و سیستمی ژیانی خەڵك دروستدەكەن، لەلایەكیش لەرووی ئێتیكیەوە روماڵكردنێكی نابەرپرسیارانەیە‌و هۆكاریشن بۆ لە دەستدانی متمانەی وەرگر بە بە میدیاو میدیاكاران.
11/07/2025
