توانا محەمەد نوری: 
تاوانی شەنگال کە لە مانگی ئابی ٢٠١٤ ڕوویدا، وەک لاپەڕەیەکی سامناک لە مێژووی هاوچەرخدا دەمێنێتەوە، کە بە هێرشی دڕندانەی داعش بۆ سەر کۆمەڵگەی ئێزدی دیاریکراوە. ئەم ڕووداوە کە بەشێوەیەکی بەرفراوان وەک جینۆساید ناسراوە، نەک هەر دڕندایەتییەکی زێدەڕۆیی داعشی ئاشکرا کرد، بەڵکو ڕۆڵی ئاڵۆز و زۆرجار مشتومڕاوی ئەکتەرە سیاسی و سەربازییە جیاوازەکانیشی خستەڕوو، بەتایبەتی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان.
لە ٣ی ئابی ٢٠١٤، داعش هێرشێکی فراوان و دڕندانەی بۆ سەر شەنگال دەستپێکرد، قەزایەک لە باکووری عێراق کە زۆرینەی دانیشتووانەکەی کەمینەی ئایینی-نەتەوەیی ئێزدین. هێرشەکە بەشێک بوو لە هەڵمەتی فراوانتری تیرۆر و خەلافەتە خۆڕاگەیاندراوەکەی داعش، بەڵام مەبەستێکی تایبەتی جینۆسایدی دژی ئێزدییەکان هەبوو، کە داعش بە کافری دەزانین.
داگیرکردنی شەنگال لەلایەن هێزەکانی داعشەوە خێرا و وێرانکەر بوو. هەزاران ئێزدی کوژران، ڕفێنران، یان ناچار بوون ماڵ و حاڵی خۆیان بەجێبهێڵن. پیاوان بەشێوەیەکی سیستماتیک دەکوژران، زۆرجار لە کوشتاری بەکۆمەڵدا، لەکاتێکدا ژنان و منداڵان ڕووبەڕووی کردەوەی دڕندانەی ترسناک بوونەوە، لەوانە کۆیلایەتی سێکسی، بەزۆر موسڵمانکردن و بازرگانیکردن پێیانەوە. نەتەوە یەکگرتووەکان و چەندین ڕێکخراوی نێودەوڵەتی لەوکاتەوە ئەم کردەوانەیان وەک جینۆساید، تاوانی جەنگ و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی ناساندووە.
زۆرێک لە ئێزدییەکان پەنایان بۆ چیای شەنگال برد، لەوێ بەبێ دەستڕاگەیشتن بە خۆراک و ئاو و پێداویستییە پزیشکییەکان گیریان خواردبوو، ڕووبەڕووی برسێتی و مردن ببوونەوە. وێنەی هەزاران ئێزدی ئاوارەبوو کە لەسەر چیاکە گیرییان خواردبوو، سەرنجی نێودەوڵەتی ڕاکێشا و بووە هۆی دەستێوەردانێکی مرۆیی و گەیاندنی هاوکاری لەرێگای ئاسمانەوە.
کردەوەکانی داعش لە شەنگال تەنها داگیرکارییەکی سەربازی نەبوو، بەڵکو هەوڵێکی بەئەنقەست بوو بۆ سڕینەوەی ناسنامە و کۆمەڵگەی ئێزدی. سروشتی سیستماتیکی کوشتنەکان، کۆیلەکردنی سێکسی و ئاوارەکردنی بەزۆر، جەختی لەسەر مەبەستی جینۆساید لە پشت هێرشەکەوە دەکردەوە، کە برینێکی ساڕێژنەکراوی لەسەر هاوڵاتیانی ئێزدی و یادەوەرییەکی تاڵی توندوتیژییەکی زێدەڕۆیی داعش جێهێشت.
ڕاستییەکی حاشاهەڵنەگرە کە هێزە ڕۆژئاواییەکان، بەتایبەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، ڕۆڵیان لە دروستکردن و سەرهەڵدانی داعشدا هەبووە، یان لانی کەم سەرهەڵدانەکەیان قۆستۆتەوە بۆ خزمەتکردنی بەرژەوەندییە ژیۆپۆلیتیکییەکان و پاراستنی هەژموونی هەرێمی خۆیان. دیارە ئەم گرووپە یان بە ئەنقەست پەرەی پێدراوە یان لەڕێگەی بڕیارەکانی سیاسەتی دەرەوەوە بەهێزکراوە و لە کۆتاییدا وەک ئامرازێک بۆ تێکدانی سەقامگیریی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پاساودان بۆ دەستێوەردانی بەردەوام بەکارهاتووە. دیارە ئەم بانگەشانە لەگەڵ ئەو مشتومڕانەدا دەنگ دەدەنەوە کە کردارەکانی ڕۆژئاوا وەک بەشداربوو لە دینامیکە ئاڵۆز و زۆرجار توندوتیژەکانی ناوچەکە دەبینن، کە بووەتە هۆی بڵاوبوونەوەی تیرۆر و نائارامییەکی بەرفراوان بۆ خەڵکەکەی.
کاتێک باسەکە دێتە سەر ڕۆڵە مشتومڕاوییەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانی کوردستان، دوو پارتە سیاسییە-میلیشیاییەکەی هەرێمی کوردستان، کێشەکە زیاتر ئاڵۆزتر دەبێت. لەکاتی هێرشی داعشدا، چەکدارەکانی سەر بەدوو هێزە، بەتایبەتی پارتی دیموکراتی کوردستان، لە شەنگال بوونیان هەبوو. بەڵام، لەگەڵ پێشڕەوی داعش، ئەم هێزانە کشانەوە و دانیشتوانی ئێزدییان بەشێوەیەکی بەرچاو بێ بەرگری هێشتەوە.
ئەم کشانەوەیە بووەتە سەرچاوەی ناڕەزایەتی و توڕەییەکی قووڵ لەنێو کۆمەڵگەی ئێزدییدا، کە پێشمەرگە بە جێهێشتنیان بۆ بەردەم داعش تۆمەتبار دەکەن. چەندین ڕاپۆرت و شایەتحاڵی ڕزگاربوو باسی ڕۆیشتنی لەناکاو و چاوەڕواننەکراوی هێزەکانی پارتی و یەکێتی دەکەن، کە خەڵکی سڤیلیان بە کەم یان هیچ ئاگادارکردنەوە و پاراستنێک بەجێهێشت. ئەم جێهێشتنە هەستپێکراوە کارەساتە مرۆییەکەی خراپتر کرد و بەشێوەیەکی بەرچاو بەشداریی لە قەبارەی جینۆسایدەکەدا کرد.
لەکاتێکدا پارتی و یەکێتی ڕوونکردنەوەی جیاوازیان بۆ کشانەوەکە پێشکەش کردووە، لەوانە زۆربوونی ژمارەی چەکدارانی داعش و نەبوونی پشتیوانی پێویست، ئەم ڕوونکردنەوانە هیچ کاریگەریی لەسەر کەمکردنەوەی هەستی خیانەت لەنێو ئێزدییەکاندا نەبووە. ڕەخنەگران دەڵێن کشانەوەکە شکستێکی بەرپرسیارێتی و هەڵەیەکی سیاسی بوو کە دەرەنجامی وێرانکەری بۆ خەڵکی ئێزدی هەبوو. ڕووداوەکە زیانێکی زۆری بە متمانەی نێوان کۆمەڵگەی ئێزدی و حکومەتی هەرێمی کوردستان گەیاندووە، بووەتە هۆی داواکاری بۆ ئۆتۆنۆمی زیاتر و میکانیزمی خۆپارێزی لەناو شەنگالدا.
تاوانی شەنگال وەک یادەوەرییەکی تاڵی دەرەنجامە وێرانکەرەکانی جینۆساید و کارلێکی ئاڵۆزی دینامیکە سیاسی و سەربازییەکان لە ناوچە کێشە لەسەرەکاندا دەمێنێتەوە. کۆمەڵگەی ئێزدی لەژێر دەستی داعشدا ئازارێکی بێئەندازەی چەشت، تاوانێک کە بەدروست لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە وەک جینۆساید ناسراوە. بەڵام، تاوانەکە بە شێوەیەکی لەبیرنەکراو بە تۆمەتەکانی جێهێشتن دژی پارتی و یەکێتی دیاریکراوە، کە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر متمانەی ئێزدییەکان بە سەرکردایەتی سیاسی حزبە ناسیۆنالیستەکانی کورد هەبووە.
چارەسەرکردنی برینەکانی شەنگال پێویستی بە لێکۆڵینەوەی دادگای نێودەوڵەتی و ئاشکراکردنی ڕۆڵی بەرپرسیارێتی هەموو ئەکتەرە بەشداربووەکان و دادگاییکردنی ئەنجامدەرانی جینۆسایدەکە و پشتیوانیکردنی ڕزگاربووان هەیە. هەروەها دووبارە بنیاتنانەوەی ئاسایشی درێژخایەن و خۆشگوزەرانی کۆمەڵگەی ئێزدی لە شەنگالدا پێویستی بە ئاشتەوایی ڕاستەقینە، لێپرسینەوە و پابەندبوون بە پاراستنی دانیشتوانی لاواز لە تاوانەکانی داهاتوودا دەبێت.
٩/٨/٢٠٢٥
