نووسینی: توانا محەمەد نوری: 
کێشمەکێشی بەردەوامی نێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەندی عێراق لە بەغدا لەسەر داهات و سامان و دەسەڵات، دۆخێکی ناسەقامگیری بەردەوامی دروستکردووە. سەرەڕای چەندین ڕێککەوتن لە ساڵی ٢٠٠٣ەوە، هیچ کامیان بەردەوام نەبوون و خەڵک باجی پێکهاتەیەکی سیاسیی زۆر ناتەواویان داوە.
ڕەگوڕیشەی ئەم شکستە لە خودی بناغەی فیدراڵیزمی عێراقی دوای ٢٠٠٣دایە. مۆدێلی “فیدراڵیزمی ئەتنیکی” لە کاتێکدا دامەزرا کە چینی دەسەڵاتدار لە عێراقدا لاواز و پەرتەوازە بوو. سەرکردایەتی کورد لە ساڵی ١٩٩١ەوە ئۆتۆنۆمی دیفاکتۆی دامەزراندبوو، لە کاتێکدا حکومەتە نوێیەکەی عێراق، بە پشتیوانی لایەنە دەرەکییەکان، هێشتا لە قۆناغی چەسپاندنی دەسەڵاتی خۆیدا بوو. ئەم نایەکسانییەی هێز لە سەرەتادا ڕێگەی بە هەرێمی کوردستان دا کە بە ئۆتۆنۆمییەکی بەرچاوەوە کار بکات.
بەڵام، دیمەنی سیاسی بە شێوەیەکی دراماتیک گۆڕاوە. لەگەڵ بەهێزبوونی بەغدا، بەتایبەتی دوای شکستی داعش، هەنگاوی ناوە بۆ دووبارە سەپاندنەوەی دەسەڵاتی خۆی بەسەر هەرێمی کوردستاندا. ئامرازێکی سەرەکی لەم بوارەدا دادگای فیدراڵی عێراق بووە، کە بە شێوەیەکی سیستماتیک کاری کردووە بۆ کەمکردنەوەی دەسەڵاتەکانی هەرێم. بڕیارەکانی دادگا سەربەخۆیی ئابووری هەرێمی کوردستانی کردۆتە ئامانج بە جەختکردنەوە لەسەر کۆنترۆڵی فیدراڵی بەسەر سامانەکانی نەوت و گازدا، کە بە کردەوە کۆتایی بە توانای هەرێم هێناوە بۆ بەڕێوەبردنی سەربەخۆیانەی ئابوورییەکەی. سەرەڕای ئەوەش، دادگا درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی کوردستان و یاسا هەرێمییەکانی دیکەی بە نایاسایی ناساندووە، کە زیاتر ئۆتۆنۆمییەکەی کەمکردۆتەوە.
لە بەرامبەردا، هەرێمی کوردستان لە دۆخێکی سەختدا گیری خواردووە، ناچارکراوە لەگەڵ بەغدا مامەڵە بکات و لە هەمان کاتدا بەرەنگاری هەوڵە ناوەندگەراییەکانی ببێتەوە. یەکێک لە شێوازە سەرەکییەکانی ئەم بەرەنگارییە، پابەندنەبوون بووە بە ڕێککەوتنەکان، بەتایبەتی ئەوانەی پەیوەستن بە فرۆشتنی نەوت و دابەشکردنی داهاتەوە. هەرێم زۆرجار نەیتوانیوە ئەو بڕە نەوتەی لەسەری ڕێککئەکەون ڕادەستی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) بکات و لەبری ئەوە هەڵیدەبژێرێت بە شێوەیەکی سەربەخۆ لە بازاڕی نێودەوڵەتیدا بیفرۆشێت. ئەمە خاڵێکی سەرەکی جێی ناکۆکی و هۆکارێکی سەرەکی تێکچوونی ڕێککەوتنە یەک لە دوای یەکەکان بووە.
قوربانیانی سەرەکی ئەم ململانێ سیاسییە درێژخایەنە فەرمانبەران و خەڵکی هەرێمی کوردستانن. کێشەی چارەسەرنەکراوی مووچەی کەرتی گشتی، کە ڕاستەوخۆ بەستراوەتەوە بە ناکۆکییەکانی نەوت و بودجەوە، بۆ ماوەی زیاتر لە دەیەیەکە سەختییەکی ئابووریی توندی دروستکردووە. نەبوونی توانای سەرکردایەتی سیاسی لە هەردوولا بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێکی هەمیشەیی، کاریگەرییەکی وێرانکەری لەسەر ژیانی هاووڵاتیانی ئاسایی هەبووە.
کاریگەرییە دەرەکییەکانیش ڕۆڵێکی بەرچاویان لە ناسەقامگیریی ڕێککەوتنەکاندا گێڕاوە. هاوکێشە هەرێمییەکانی هێز، لەوانەش فشاری ویلایەتە یەکگرتووەکان و کاریگەریی ئێران بەسەر بەغدادا، ئاڵۆزیی زیاتریان خستۆتە سەر پەیوەندییە پڕ لە کێشەکەی نێوانیان. ناکۆکییە جیۆپۆلەتیکییە فراوانترەکانی ناوچەکە زیاتر دۆخەکەیان ناسەقامگیر کردووە، وایانکردووە کە دۆزینەوەی خاڵی هاوبەش بۆ هەولێر و بەغدا قورستر بێت.
بە لەبەرچاوگرتنی ئەم دۆخە، ڕوون دەبێتەوە کە چوارچێوەی سیاسیی ئێستا لە خزمەتکردنی خەڵکی عێراق، بەتایبەتی لە هەرێمی کوردستان، شکستی هێناوە. سووڕی ڕێککەوتنە پێشێلکراوەکان و مانۆڕی سیاسی، سیستمێکیان دروستکردووە کە تێیدا خۆشگوزەرانی خەڵک لەچاو ململانێکانی دەسەڵاتی نوخبە فەرمانڕەواکاندا، بایەخی دووەمی هەیە. ئەم دۆخە چەقبەستووە بەردەوامە تەنها ناکۆکییەکی سیاسی نییە، بەڵکو قەیرانێکی سیستمییە کە ڕەگ و ڕیشەکەی لە مۆدێلێکی ناتەواوی حوکمڕانیدایە کە دووبەرەکی و نایەکسانی بەردەوام دەکات. گۆڕانکارییەکی بنەڕەتی لە هۆشیاری سیاسییدا، کە لەلایەن خودی خەڵکەوە سەرچاوە بگرێت، ڕەنگە تاکە ڕێگە بێت بەرەو داهاتوویەکی دادپەروەرانەتر و یەکسانتر.
٢٥/٨/٢٠٢٥
