ئا: هێڤی ئاوات
٢٢ی ئاب، سلێمانی لەدوای شەڕی ناوخۆوە، کە ٣١ ساڵ لەمەوبەر هەڵگیرسا، گەورەترین‌و هەژێنەرترین رووداوی توندوتیژی بەخۆیەوە بینی، هاوڵاتییەک دەڵیت “شەڕو تەق‌و تۆقی ئەو شەوە، چەند ماڵەکەمی وێران کرد، دە ئەوەندە زیاتر دەرونمی شپرزەو وێران کردووە”.
مامۆستا حکمەت هندی، هونەمەندێکی ناسراوی کوردستانەو ماڵەکەی نزیکە لەهوتێل لالەزار، ئەو شوێنەی شەڕو پێدادانەکەی ٢٢ی ئابی تیا روودا، ئەو لەگیڕانەوەی رووداوەکانی ئەو شەوەدا بەئاوێنەی وت “هەر لەئێوارەوە کە ئەم دەوربەرە بەهێزی سەربازی گیرا تا نیوەشەو خۆم‌و ماڵ‌و منداڵم نەخوتین، بەردەوام لەدڵەڕاوکێدا بووین، هاکە تەقەو شەڕو کارەساتێک روودەدات، تا کاتژمێر سێ‌و نیوی بەرەبەیان بەبڵندگۆ وتیان ماڵەکانی نزیک لالەزار چۆڵی بکەن‌و بڕۆن بۆ ئەوەی ژیانیان پارێزراو بێت، ئێمەش دەرگاکانمان داخست‌و سواری ئوتومبێل بووین‌و رۆشتین، کیلۆمەترێک دوورکەوتینەوە تەقەو زرمەی تۆپ‌و ئارپیجی دەستپێکردو لەگەڵ دەنگی بانگی بەیانیدا تێکەڵ بوون، بەو بەرەبەیانە چووین بۆ ماڵی کوڕەکەم‌و لەوێ ماینەوە، تا کاتژمێر نۆی بەیانی دراوسێیەکم تەلەفونی کردو وتی وەرنەوە بەلای ماڵەکەتاندا، کە هاتینەوە، سەیرم کرد دەتوت دیمەنی گۆڕەپانی دوای کۆتاییهاتنی جەنگە، ماڵەکەم هیچی بەسەر هیچەوە نەمابوو، لەوە ئەچوو کرابێت بەڕەبایەو شەڕی تیا کرابێت، ئارپیچی پێوە نرا بوو، دەرگاو پەنجەرە هەموو شکێنرابوو، نهۆمی یەکەم‌و دووەمیش لەوە ئەچوو بەتۆپ لێی درابێت”.
مامۆستا حکمەت هندی باس لەوە دەکات کە هەرچەندە زیانی زۆریان لێکەوتووە، بەڵام خەفەت بۆ هیچ ناخوات بۆ تابلۆکانی نەبێت، کە ستدیۆو دەیان تابلۆو رەنجی چەند ساڵەی هەمووی تیاچووە، ئەو وتی “تووشی نیەگەرانی بووین‌و لەدۆخێکی دەرونی خراپداین بەهۆی ئەو دۆخەی کە دروستبووە، گوناحە وا لەم شارە جوانە دەکرێت، بەڕاستی خەڵکی سلیمانی هەموویان نیگەران‌و دڵشکاون”.
توندوتیژییەکانی ئەو بەرەبەیانە، کە لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا بێ وێنە بووە، نەک هەر بووەتە وێرانی روبەرێکی دیاریکراوی ناوجەرگەی شارو دەیان خانوو سەدان ئوتومبێل زیانیان بەرکەوتووە، بەڵکو زیانی بەباری دەرونی هاوڵاتیانیش گەیاندووە.
شەرمن (ناوێکی خوازراوە)، ماڵەکەی لەگردەکەی سەرچنارەو زیانی بەرکەوتووە، هەرچەندە زۆر نزیکیش نییە لەو شوێنەی شەڕەکە تیا روویداوە، باس لەوە دەکات ئەو بەرەبەیانە هەر شەڕێکی ئاسایی رووینەدا، بەڵکو ئاگرباران بوو، لەهەموو لایەکەوە بۆ ماوەی سێ کاتژمێر بەردەوام تەقەو تۆپ‌و ئارپێچی تەقێنرا، ئەو بەئاوێنەی وت “لەو بەیانییەوە تووشی شۆک بووم، لەو ڕۆژەوە باری جەستەیی‌و دەرونیشم باش نییە، خەوم پچڕ پچڕەو جاری وایە هەر خەوم نییە، زوو زوو تووڕە ئەبم، تووشی ژانەسەرو دڵەڕاوکێ‌و سترێس‌و ترس بووم”.
وتیشی “ئەو بەیانییە شەڕو تەق‌و تۆق، نەک هەر ماڵەکەمی وێران کرد، بەڵکو دەرونیشی دە ئەوەندە وێران کردووم، من قەرەبووی ماڵەکەم بۆ چییە کە زەبری دەرونی وام بەرکەوێ؟ کێ قەرەبووی ئەم زیانە دەرونییە بۆ من‌و خێزانەکەم‌و دراوسێکانم دەکاتەوە؟ کێ بەرپرسیارە لەهەموو ئەمانەو لەڕاستیدا چۆن قەرەبووی ئەو زیانە دەرونیانە دەکرێتەوە کە هەر هاوڵاتییەک بەهۆی ئەم ململانێ‌و شەڕەوە تووشی بووە؟ رەنگە قەرەبووی ماڵ‌و ئوتومبێل‌و ئەو شتانە بکرێتەوە، بەڵام کێ قەرەبووی ئەم دەرونە پڕ ئازارەم بۆ دەکاتەوە”.
دەرونناسان ئاماژە بەوە دەکەن کە پەیوەندییەک لەنێوانی توندوتیژی سیاسی یاخود ئارامی سیاسی‌و تەندروستی مرۆڤدا هەیە، هەر توندوتیژییەک کاریگەری لەسەر ئاستی تاک‌و کۆمەڵگاش بەجێدەهێڵێت.
شڤان عەبدولقادر، پسپۆڕی دەرونی ئاماژە بەوە دەکات بەگشتی پەیوەندییەکی نزیک لەنێوان ناڕەزایی سیاسی‌و ململانێ‌و شەڕو تەندروستی دەروونی مرۆڤدا هەیە، ئەو بەئاوێنەی وت “تەنانەت ئەو جۆرە منداڵییەی مرۆڤ بەسەریبردووە، دەتوانێت لەتەمەنی گەورەییدا رەفتارو گفتارو دڵخۆشی‌و دڵتەنگی دیاریبکات، هەر توندوتیژییەکی سەردەمی منداڵی کاریگەری درێژخایەنی لەسەر جیهانبینی‌و بیرکردنەوەی دەبێت، باشترین نمونە ئەو ژینگەی توندوتیژەیە کە عێراق‌و کوردستانی پیادا تێپەڕیوە بەدرێژایی ٥٠ ساڵی رابردوو، چ مرۆڤێکی تووڕەو توندوتیژو خەمبارو بێزار لەژیانی بەرهەمهێناوە”.
ئەم دەرونناسە ئاماژە بەوە دەکات هەر جۆرە توندوتیژییەک کاریگەری نەک هەر لەسەر ئاستی تاک، بەڵکو لەسەر تەندروستی دەروونی کۆمەڵگاش بەجێدەهێڵێت، ئەو وتی “شەڕو توندوتیژیی نەک هەر کاریگەری لەسەر نەوەی ئێستا بەڵکو جێپەنجەی لەسەر نەوەکانی دواتریش بەجێدەهێڵت، پێدەچێت ئەگەر باپیرەو داپیرەم تووشی زەبرو زەنگی جەنگ بووبێتن، ئەوا بەجۆرێک کاریگەری لەسەر منیش هەبێت، بۆیە باشترین ڕێگە بۆ پاراستنی نەوەکانی داهاتوو ڕێگریکردنە لەئەنجامدانی توندوتیژیی‌و زەبروزەنگ”.
ئەوەش رووندەکاتەوە لەڕووی بایۆلۆژییەوە مرۆڤ “هۆرمۆنی کۆرتیزۆڵ”ی هەیە، کە زۆر پێویستە بۆ رووبەڕووبوونەوەی ترس‌و دڵەڕاوکێ‌و ژیانکردنێکی ئاسایی، ئەو وتی “هۆرمۆنــی کۆرتیزۆڵ، هۆرمۆنێکی ستیرۆیدیە، کاتێک کەسێک سترێس دەبێت ئەوە پێویستی بەوەیە ڕێژەی هۆرمۆنی کۆرتیزۆڵ لەڕێڕەوەکانی خوێنیدا بەرزبێتەوە، لەبەرئەوەی کۆرتیزۆڵ یارمەتی لەش دەدات بۆ وەڵامدانەوەی سترێس‌و باردۆخی مەترسیدارو کۆنترۆڵکردنیان، بەتایبەتی لەکاتی شەڕو توندوتیژییەکاندا کە هەستە نەرێنییەکانی وەک فشاری دەرونی‌و کەمخەوی، بێزاریی‌و توڕەیی‌و نیشانەکانی دیکە دەربکەون”.
وتیشی “قورسە بۆ ئەو کەسانەی لەسایەی توندوتیژییدا تووشی سترێس دەبن، بتوانن بەئاسانی ڕووبەڕووی ببنەوە، بۆیە پێویستە لەوە تێبگەین کە برینداریی دەرونی زۆر سەختترە لەبرینداربوونی جەستەیی، ئەو بەشەی جەستە کە لەئەنجامی توندوتیژییدا بریندار بووە، ڕەنگە چاک بێتەوە، بەڵام دەرون ئەو شوێنەیە تا ماوەیەکی درێژخایەن بەدەست ئازارەوە دەتلێتەوە، بەگشتی تەندروستی دەرونی بەپێچەوانەی تەندروستی جەستەییەوە، بەرجەستەو دیار نییە، بەبڕوای من ئەو زیانە دەرونیانەی لەڕێگەی ئەم رووداوانەی وەک لالەزارەوە بەهاووڵاتیان دەگەیەنرێت، نەک تەنها کاریگەریان لەسەر ئێمە دەبێت، بەڵکو کاریگەری لەسەر منداڵەکانیشمان دەبێت”.
