توانا محەمەد نوری: 
ڕۆژئاوا، بە درێژایی مێژوو، ڕۆڵێکی سەرەکی لە گۆڕانکارییە جیۆپۆلەتیکییەکاندا گێڕاوە. زۆرجار بە بیانووی بڵاوکردنەوەی دیموکراسی، پاراستنی مافەکانی مرۆڤ یان بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر، دەستوەردانی سەربازی، سیاسی و هەواڵگری لە وڵاتانی دیکەدا کردووە. جگە لەم دەستوەردانانە، گەمارۆی ئابووریشی وەک ئامرازێک بەکارهێناوە. ئەم دەستوەردانانە، هەرچەندە لە ڕواڵەتدا بە ئامانجی باش وێنا کرابێت، بەڵام لە زۆربەی حاڵەتەکاندا دەرئەنجامی پێچەوانەیان لێکەوتووەتەوە. وڵاتانی وەک عێراق، لیبیا، ئەفغانستان و سوریا، نموونەی زیندووی ئەو وڵاتانەن کە بەهۆی دەستوەردانە دەرەکییەکانەوە تووشی وێرانی و ناسەقامگیری بوون. ژێرخانی ئابووری و کۆمەڵایەتی ئەم وڵاتانە تێکشکێنرا، ملیۆنان کەس ئاوارە بوون و ژیانیان لەدەست دا، یان ناچار بوون ماڵ و حاڵی خۆیان جێبهێڵن و ڕوو لە وڵاتانی دیکە بکەن.
ئەم وێرانی و ناسەقامگیرییە، شەپۆلێکی گەورەی کۆچ و ئاوارەیی لێکەوتووتەوە. خەڵکانی بێتاوان، کە قوربانیی یەکەمی ئەو دەستوەردانانە بوون، بە ناچاری ڕوویان لە وڵاتانی ڕۆژئاوا کردووە، بەو هیوایەی ژیانێکی ئارام و سەقامگیر بۆ خۆیان و خێزانەکانیان بدۆزنەوە. بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنج و پرسیارە، مامەڵەی وڵاتانی ڕۆژئاوایە لەگەڵ ئەم پەنابەرانەدا. ئەو وڵاتانەی کە بەشێکی زۆری قەیرانەکەیان دروست کرد، ئێستا پەنابەران بە نایاسایی و بێ ماف دەزانن. سنوورەکانیان دادەخەن، یاسای توندی کۆچبەری دادەنێن، و هەوڵ دەدەن بە زۆر یان بە شێوەی جۆراوجۆر، ڕێگری لە هاتنی پەنابەران بکەن. ئەمە لە کاتێکدایە کە زۆربەی ئەم پەنابەرانە، بەهۆی سیاسەت و دەستوەردانەکانی خودی ڕۆژئاواوە، ناچار بوون وڵاتەکانیان جێبهێڵن.
ئەم دووڕووییە لە سیاسەتدا، پرسیارێکی گەورە دروست دەکات سەبارەت بە بنەما ئەخلاقی و مرۆییەکانی ڕۆژئاوا. چۆن دەکرێت وڵاتێک بە نایاسایی دەستوەردان لە کاروباری وڵاتێکی دیکەدا بکات، ببێتە هۆی وێرانی و ئاوارەیی، پاشان کاتێک قوربانییەکانی ئەو وێرانییە ڕوو لەو وڵاتە دەکەن، بە نایاسایی و بێ ماف دابنرێن؟ ئەمە تەنها کێشەیەکی یاسایی نییە، بەڵکو کێشەیەکی قووڵی ئەخلاقی و مرۆییە. پەنابەران، لە ڕووی یاسای نێودەوڵەتییەوە، مافی پاراستنیان هەیە، بەتایبەتی ئەوانەی کە لە ناوچەی جەنگ و ناسەقامگیرییەوە هەڵدێن. بەڵام زۆرجار ئەم مافانە لەبەرچاو ناگیرێن و پەنابەران وەک بارگرانییەک سەیر دەکرێن، نەک وەک قوربانییەک کە پێویستیان بە یارمەتی و پاراستنە.
ئەم دۆخە، کاریگەرییەکی خراپی لەسەر تێگەیشتنی گشتی و پەیوەندییەکانی نێوان ڕۆژئاوا و جیهانی دەرەوە هەیە. کاتێک وڵاتانی ڕۆژئاوا بانگەشەی دیموکراسی و مافەکانی مرۆڤ دەکەن، بەڵام لە کردەوەدا سیاسەتێکی دووڕووانە پەیڕەو دەکەن، متمانە لەدەست دەدەن. ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی ڕق و کینە لە نێوان گەلاندا و قووڵکردنەوەی کەلێنە کولتووری و سیاسییەکان. بۆ ئەوەی ئەم دۆخە بگۆڕێت، پێویستە ڕۆژئاوا سیاسەتەکانی خۆی پێداچوونەوەیان پێدا بکات. دەستوەردان لە کاروباری وڵاتاندا نابێت بکرێت. لەگەڵ ئەوەشدا، پێویستە سیاسەتێکی مرۆیی و دادپەروەرانەتر بۆ پەنابەران پەیڕەو بکرێت. دابینکردنی مافی پەنابەری، هاوکاریکردنیان بۆ یەکگرتن لە کۆمەڵگە نوێیەکاندا و مسۆگەرکردنی ژیانێکی شایستە بۆیان، نەک تەنها ئەرکێکی مرۆییە، بەڵکو هەنگاوێکە بەرەو دروستکردنی جیهانێکی ئارامتر و دادپەروەرانەتر.
هاتنی په‌نابه‌ران، که زۆرجار خاوه‌نی فه‌رهه‌نگ و پێکهاته‌ی نه‌ته‌وه‌یی جیاوازن، بەداخەوە بووه‌ته کەرەسته‌یه‌کی سیاسی له وڵاتانی ڕۆژئاوا. حیزب و لایه‌نه سیاسییه‌کان ئەم دۆخه‌یان قۆستووەته‌وه بۆ پەرەپێدانی جیاکاری و ڕەگەزپەرستی. ئه‌مه‌ش خۆی له زیادبوونی جیاکاری، وتاری پڕ له ڕق و کینه و ته‌نانه‌ت تاوانی ڕقه‌په‌رستیدا بەرامبەر به په‌نابه‌ران و کۆمه‌ڵگاکانی کۆچبه‌ران ده‌بینێته‌وه. کاتێک په‌نابه‌ران وه‌ک بارگرانی یان هەڕەشە سه‌یر ده‌کرێن، نەک وه‌ک قوربانیانی جه‌نگ و ناسەقامگیری، هه‌ستی دژه-کۆچبه‌ران گەشە دەکات و ده‌بێته هۆی جێبه‌جێکردنی سیاسه‌تی توندوتیژتر و نامرۆییانه. ئه‌م زیادبوونه‌ی ڕه‌گه‌زپه‌رستی نه‌ک هه‌ر ژیانی په‌نابه‌ران له ژینگه نوێیه‌کانیاندا دژوارتر ده‌کات، به‌ڵکو بنه‌ما مرۆییه‌کانی کۆمه‌ڵگاکانی ڕۆژئاواش له‌ق ده‌کات، که زۆرجار بانگەشەیان بۆ ده‌که‌ن. ئه‌م دۆخه دابه‌شبوونی کۆمه‌ڵایه‌تی قووڵتر ده‌کات و ڕێگره له یه‌کگرتنێکی سه‌رکه‌وتوو.
سەندیکا کرێکارییەکان، ڕێکخراوە چەپەکان و خەڵک بە گشتی دەتوانن ڕۆڵێکی گرنگ ببینن بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی گوتاری دژه-کۆچبه‌ران، ئه‌ویش به په‌ره‌پێدانی هاوپشتی و یه‌کڕیزی له نێوان هه‌موو کرێکاراندا، به‌بێ گوێدانه ڕه‌چه‌ڵه‌کیان. له ڕووی مێژووییه‌وه، هه‌ستی دژه-کۆچبه‌ران له‌لایه‌ن کۆمپانیاکان و هێزه سیاسییه‌کانه‌وه به‌کارهێنراوه بۆ دابه‌شکردنی چینی کرێکار، سه‌رکوتکردنی مووچه و لاوازکردنی بزووتنه‌وه کرێکارییه‌کان. به داكۆكیکردن له مافه‌کانی هه‌موو کرێکاران، له‌وانه کۆچبه‌ران، سه‌ندیكاكانی کرێکاران ده‌توانن دژایه‌تی ئه‌م گوتاره دابه‌شکارانه بکه‌ن و کۆمه‌ڵگایه‌کی گشتگیرتر و دادپه‌روه‌رانه‌تر په‌روه‌رده بکه‌ن. ئه‌وان ده‌توانن فشار دروستبکەن بۆ چاکسازیی گشتگیر له بواری کۆچبه‌رێتی، دڵنیابوون له جێبه‌جێکردنی پراکتیکی کاری دادپه‌روه‌رانه و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی جیاکاری و چه‌وساندنه‌وه‌ی کرێکارانی کۆچبه‌ر. له ڕێگه‌ی په‌روه‌رده، داكۆكیکردن و کاری ڕاسته‌وخۆ، سه‌ندیكاكان ده‌توانن به‌رژه‌وه‌ندییه هاوبه‌شه‌کانی هه‌موو کرێکاران بخه‌نه ڕوو و نیشان بده‌ن که هێزێکی کرێکاری به‌هێز و یه‌کگرتوو سوودی بۆ هه‌مووان ده‌بێت، له ئاکامیشدا گوتاره‌کانی بیانیترسی (زینۆفۆبیا) که هه‌وڵی تێکدانی یه‌کگرتوویی کۆمه‌ڵایه‌تی ده‌ده‌ن، به‌ره‌نگار ده‌بنه‌وه.
لە کۆتاییدا، پێویستە جیهان بە گشتی و ڕۆژئاوا بە تایبەتی، وانە لە مێژوو وەربگرن. دەستوەردانەکان بە بیانووی جیاوازەوە، تەنها کێشەکان ئاڵۆزتر دەکەن و قەیرانی مرۆیی گەورەتر دروست دەکەن. چارەسەری کێشەکان لە ڕێگەی دیپلۆماسی، گفتوگۆ و پەرەپێدانی ئابوورییەوە دەبێت، نەک بە هێزی سەربازی و دەستوەردانی دەرەکی. تەنها بەم شێوەیە دەتوانرێت ئاشتی و سەقامگیری دروست بکرێت و ڕێگە لە دروستبوونی شەپۆلی نوێی پەنابەران بگیرێت.
پێویستە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بە تایبەتی ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، ڕۆڵێکی چالاکتر ببینن لە چاودێریکردنی سیاسەتەکانی وڵاتانی ڕۆژئاوا سەبارەت بە پەنابەران. فشار خستنە سەر ئەم وڵاتانە بۆ پەیڕەوکردنی سیاسەتێکی مرۆیی و دادپەروەرانە و دابینکردنی مافەکانی پەنابەران، ئەرکێکی هاوبەشە. تەنها بەم شێوەیە دەتوانرێت ژیانێکی شایستە بۆ ئەو کەسانە دابین بکرێت کە بەهۆی جەنگ و ناسەقامگیرییەوە ناچار بوون وڵاتەکانیان جێبهێڵن و ڕوو لە وڵاتانی دیکە بکەن.
٦/٩/٢٠٢٥
