توندوتیژی خێزانی، هۆکارو کاریگەرییە نەرێنەکانی

ئا: شەنگە – هێڤی

سەڕەرای هەموو رێنماییەکانی هۆشیارکردنەوەو پێشکەوتنەکانی کۆمەڵگەش لەبوارە جیاوازەکاندا، هێشتا توندوتیژی خێزانی لەهەرێمی کوردستان بەردەوامە، پسپۆڕێکی دەرونی دەڵێت “بێکاری‌و قەیرانی دارایی‌و جیاوازی چینایەتی، لەئێستادا هۆکارێکی سەرەکی بەردەوامبوونی توندوتیژی خێزانییە لەکوردستان”.

کۆساری تەمەن ٣٥ ساڵ باس لەوە دەکات لەوەتەی هاوسەرگیریی کردووە ڕووبەڕووی توندوتیژی‌و سوکایەتی بووتەوە، ئەو بەئاوێنەی وت “رۆژێک لەژیانی هاوسەریمدا هەستم بەئاسوودەیی راستەقینە نەکردووە، هەمیشە لەدڵەڕاوکێ‌و فشاردا بووم، هاوسەرەکەم لە خەریکی کریکارییە هەر کاتێک ئیشی دەستنەکەوێ داخی بەئێمە دەڕێژێ، نازانم چۆن بەرگەم گرتووە”.

وتیشی “چەند جارێک سکاڵای دۆخی خۆم کردووە لەلای خێزانەکەم‌و باوکم، کە هاوسەرەکەم بەرامبەر من‌و دوو منداڵەکەشم رۆژ بەڕۆژ خراپتر دەبێت، بەڵام باوک‌و دایکم نەیانهێشتووە داوای جیابوونەوە بکەم‌و بەم حاڵەوە بەردەوامم لەژیانی هاوسەریی”.

خێزانی کۆسار، نمونەیەکە لەهەزاران خێزان لەهەرێمی کوردستاندا کە بەهۆی قەیرانی دارای‌و بێکاری‌و جیاوازی چینایەتییەوە توندوتیژی‌و ئاژاوەی تێکەوتووە.

هۆکارەکانی توندوتیژی خیزانی

 د.هەژارعوسمان، پزیشکی دەروونی باسی هۆکارەکانی توندوتیژی خێزانی بۆ ئاوێنە کردو وتی “لەناو کۆمەڵی کوردستاندا نائارامی‌و گرژی‌و هەڵچون‌و توڕەیی‌و توندوتیژیی وەک ڤایرۆسێکی نەخۆشخەر تەشەنەی کردوەو بەناو هەموو خەڵکدا بڵاوبۆتەوە، هۆکانی ئەمەش زۆرن، بۆ نمونە لە کوردستاندا ڕاستە شەڕ نیە، بەڵام نەئاشتیەکی سیاسیی ڕاستەقینە نەئاشتیەکی کۆمەڵایەتی هێشتا دروست نەبووە، دیاردەی چەک هەڵگرتن زۆر بڵاوەو لەکاتی کێشەکاندا لەبەردەستدایەو خێرا پەنای بۆ دەبرێ”.

وتیشی “بێکاری‌و سستی بازاڕو هەژاری لەلایەک‌و بونی ناڕەوای توێژێکی بچوکی فرە ملیۆنێرو فرە ملیاردێر لەلاکەی تر بوەتە هۆی ناڕازیبونی زۆربەی خەڵکی کوردستان، زۆر جار ناڕازیبون‌و توڕەیی خەڵک لەم دەسەڵاتە دەگوازرێتەوە بۆ سەر تاکەکانی کۆمەڵ‌و بۆ ناو خێزانەکان لەیەکتر، چونکە کولتوری گوێگرتن لەیەکتری‌و لێبوردن‌و پەنابردن بۆ وتووێژی ئارام‌و هاوسەنگ لەنێوان ئەندامانی خێزاندا لەکاتی جیاوازی‌و ناکۆکی، کولتورێکی لاوازەو زۆرکەس هەر فێری نەبوەو نایزانێ”.

 د.هەژار ئاماژە بەوە دەکات نەخۆشیی دەرونی هۆیەکی تری شەڕو شۆڕو دەستوەشاندنی تاکەکانە، ئەو وتی “بۆ نمونە ئەندامێکی خێزانێک، کە زۆربەی کاتەکان پیاوە بەردەوام لەسەر سادەترین کێشەو جیاوازیی ناو خێزانەکە هەڵبچێ‌و توڕە بێت وەک فیشەک بتەقێتەوەو دەستیش بوەشێنێ”

هەروەها ئاڤان جاف، مامۆستای زانکۆو چالاکوانی بواری ژنان بەئاوێنەی وت “هۆکارەکانی توندوتیژی دەگەڕێنەوە بۆ بابەتی کلتوری‌و دابەشکردنی هێزم کە زیاتر لەلای پیاوەو بەسەر ژندا زاڵە، هەروەها ژینگەی خێزانی زۆر کاریگەرە کە تا چەند یەکسانە”.

وتیشی ” بەشێکی تری هۆکاری ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ سیاسەتی حکومەت‌و لایەنی پەیوەندیدار بۆ بابەتی توندوتیژی، زیادبونی توندوتیژی خێزانیش وادەکات کۆمەڵگە بەکۆمەڵگەیەکی توندوتیژ بناسرێت‌و ئەمەش کاردەکاتە سەر دەروونی تاکەکان”.

کاریگەرییە نەرێنەکانی توندوتیژی خێزانی

یوسف عومەر، ڕێنمایکاری دەروونی ئاماژە بەوە دەکات ڕێژەی توندوتیژی خێزانی‌ لەناوچەیەکەوە بو ناوچەیەکی تر جیاوازە، تەنانەت لەساڵێکەوە بۆ ساڵێکی تر ڕێژەکە گۆڕانکاری بەسەردا دێت، ئەو بەئاوێنەی وت “بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی پێویستی بەهەوڵی هەمەلایەنەیە وەک: پەروەردە، هۆشیاری، یاسای کاریگەر، چاودێری دەروونی و کۆمەڵایەتی، و گەشەپێدانی کەلتووری لێبوردەیی و گفتوگۆ”.

هەروەها ئاماژەی بۆ کاریگەریە نەرێنیەکانی توندوتیژی کرد لەسەر کۆمەڵگاو وتی “توندوتیژیی خێزانی چەندین کاریگەری نرخوازراوی هەیە، وەک:

کاریگەری دەروونی: ترس، دڵەڕاوکێ، خەمۆکی‌و شڵەژانی دەروونی بڵاودەکاتەوە لەناو تاکەکاندا، بەتایبەتی ئەوانەی ڕاستەوخۆ بوونەتە قوربانی.

تێکچوونی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان: متمانە لەنێوان تاکەکان لاواز دەبێت‌و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان تێک دەچن.

کاریگەری ئابووری: تێچووی چارەسەری پزیشکی، کەمبوونەوەی بەرهەمهێنان‌و لەدەستدانی دەرفەتی کارو خوێندن.

 بەردەوامبوونی بازنەی توندوتیژی: منداڵانی گەورەبوو لە ژینگەی توندوتیژیدا زیاتر ئەگەری هەیە لەداهاتوودا پەنا بۆ توندوتیژی ببەن.

لاوازبوونی دامەزراوەکان: توندوتیژی دەبێتە هۆی لاوازبوونی دامەزراوەو یاساو سیستەمی دادوەری.

کۆچی ناچاری: هەڵاتنی خەڵک لەناوچە ناسەقامگیرەکان‌و دروستبوونی کێشەی پەنابەران.

دواکەوتنی گەشەسەندن: وڵاتان‌و کۆمەڵگایانی توندوتیژ، بەشێوەیەکی گشتی لەبوارەکانی پەروەردە، تەندروستی‌و ژێرخانی ئابووریدا دواکەوتوو دەبن. کاریگەری لەسەر منداڵان: دواکەوتن لەخوێندن، کێشەی دەروونی و هەڵسوکەوتی توندوتیژانە”.

لەکاتی نەخوازراو پەیوەندی بەم ژمارەیەوە بکەن

نەقیب کارزان، وتەبێژی پۆلیسی هەولێر سەبارەت بەکەیسەکانی توندوتیژی خێزانی ئاماژە بەوە دەکات بەهۆی ئەوەی کەیسەکانی پەیوەندیدار بەژیانی ئافرەتانەوە هەستیارن، ڕێکارەکان زوو ڕێرەوی خۆیان وەردەگرن‌و لەڕێگای پۆلیس‌و یاساوە یەکلادەکرێنەوە، ئەو وتی “دوای تۆمارکردنی سکاڵاو وەرگرتنی بڕیاری دادوەرو دەستگیرکردنی تۆمەتبار لەلایەن بەڕێوەبەرایەتییەکەمان بەماوەیەکی کەم‌و نهێنی‌و خێرا ئەنجامدەدرێت لەبەر هەستیاری کەیسەکان کە خێزانین”.

وتەبێژی پۆلیسی هەولێر وتی “داوا لەهاوڵاتیان دەکەین لەکاتی هەبوونی حاڵەتی نامۆو نەخوازراو پەیوەندی بکەن بەهێڵی گەرمی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی هەولێر بەژمارەی ٠٧٥٠٨٠٨٨٠٨٠ بۆ ئەوەی ئێمە بتوانین لەماوەیەکی کەمدا تۆمەتباران دەستگیر بکەین‌و ڕوبەڕووی دادگای بکەینەوە”.

سەرچاوە:ئاوێنە