خانەقای میرزا لەنێوان چەند وێنەیەک

شوان عوسمان:
خوێندنەوەی کتێبێکی تازە
نوسەرێک
مێژوو بەتامی ئەدەب دەنوسێتەوە، یان ئەدەب بەتامی مێژوو دەگێڕێتەوە..
خانەقا لەنێوان چەند وێنەیەک
وێنەی یەکەم
رۆمان ئەلبومیكی وێنەداریی بەروێنە کۆن و نوێیەکانە، وێنەیەکی جیاوازیشە کە لە وێنەیەکی دوبارەدا قسەیەکی نادوبارە دەکات، مێژوش بەهەمان وێنەوە دوبارەبونەوەی وێنەکان لە نێوان چەند سەردەمێکی جیاوازدا سەردەردێنێت تا ئەزمونێک بخاتە روو کە ئەزمونێکی باش نەبووە، شتیکمان بەبیر دێنێتەوە کە بەڕاستی نەگێدراوەتەوە، تا ببێتە وانەیەکی بەبەری دوبارە نەک دوبارەیەکی بێبەر..
رۆماننوسێکی کەم تەمەنی تازە ئەزمونی پڕ لە داهێنان، بە هؤشمەندییەکی ساغ و هەناسە دورودرێژی نوێوە بە لاپەڕە کۆن و بۆر وزەردەکان دادەگەڕێ و دادەچێێتەوە، تا شتێک وەکو وێنەکە خۆی بگێڕێتەوە یان وەکو خۆی ئەو کە دەیەوێت لە رۆمانێک بیگێڕێتەوە، هەروەها ئەدەبێک وەکوخۆی بنوسێت کە جیاوازترە لەو نوسین و گێڕانەوە و ئەدەبەی تا ئێستا لەبەر دەستمان دا هەبون…
میران ئەبرەهام ناوێکی نوێیە لە نێوان دوو پانتایی گەورەدا دەجوڵێتەوە قاچێکی لە مێژووە و ئەوی دیکەش لەناو ئەدەبە، بەڵام چ مێژووێک و چ ئەدەبێک، لەنێوان دوو ناڕاستگۆیی مێژوویی و ئەدەبییدا دیاردەیەکی تازە دێنێتە کایەوە کە داهێنانە وپڕە لە داهێنانی جیاواز، ئەو مێژووی نەتەوەیەک دەنوسێتەوە کە نە مێژونوس و نە مێژووێکی راستەقینەی بەرچاو و بەردەستی هەیە، جگە لە چەند رۆژهەڵاتناسێک یان مێژووناسێک کە بەگوێرەی بەرژەوەندی یان هەبونی سەرچاوە و ژێدەری کەمدەرامەت و دەگمەن قسەیان لە گیرفانی خۆیان یان گیرفانی کوێخاو و بەرژەوەندخوازەکانی کورد گێڕاوەتەوە یان روداوەکانیان دەماودەم لەسەر زارێکی ناڕاستگۆدا نوسیوەتەوە، بەڵام هەردوولا دور لە وێنە رەسەنەک مێژوویەکیان بۆ کورد داناوە ئـەوەی کوردی لەبەرچاوی یار و نەیار ناڕاستگۆ و نامتمانەداری کردووە، ئێمەی کورد پێویستمان بە تەها حوسێنێکە کە ئەدەب و مێژوو لەنوێوە بێنێتەوە قسە و بنوسێتەوە، میرانیش لەو خانەقەیەیە وەکو فێرخوازێکی زۆرزان لەو بوارەدا دەبێتە پێشەنگێکی ئازادیخواز..
خانەقای میرزا رۆمانێکی تازەیە یان بڵێین کتێبێکی تازەی مێژورۆمانی کوردییە، وەکو کتێبەکانی پێشووی ئەو نوسەرە کتێبێکە بە دوو روو نەک دوروو یان بە دوو زمان نەک دوزمان، نوسراوەتەوە کە شێوازێکی نوێی نوسینی کتێبی رۆمان و مێژووە لە ناو کورددا، هەرچەندە نوسەر خۆی بانگەشە بۆ فێرگەی ریالیستی مێژوویی دەکات کە ئەو لەناو ئەو تەزوو و بزاڤەدا جێگەو رێگەیەک لە کتێبەکانی بۆ مێژوو و ئەدەب دەکاتەوە، زمانێک یان روێکی مێژوویی دەگێڕێتەوە، بە زمانێکی ئەدەبی رەوان و جوانی نوێ..
خانەقا وەکو پەرستگایەک نیە کە پەرستنی خوا و نزا و خەلوەتی لێبگێڕدرێت، ماڵێکی ئاسایی وئاساییش نیە کە بۆتە خانەقا، خانەقایەک وەکو پەرستگا بۆتە ماڵی بێماڵەکان، ئەوەی لە ماڵ دەردەکرێت و ئەوەی لە ماڵەکەی خۆی نایبینێتەوە و ئەوەی بۆ دۆزینەوە پەنای بۆ دەبات تا پێیەوە ئاشنا ببێت..
خانەقایەک لەبڕی خوا و ئاینێک و کۆمەلێک چەمکی خواپەرستی لێ فێربکرێت کتێب و زمانی کوردی و کۆمەلێک چەمکی فەرهەنگی سیاسی و نوێی ئازادی و شۆڕش و جەنگی روبەرووبونەوە و نیشتیمانپەروەریی و بیری نوێی لێ دەگۆڕدرێتەوە بەمانای ئاڵگۆڕینەوە، بەمەبەستی بەئاگاکردنەوە و بێدارکردنەوە فێرکردن و فێربون..
نوسەر لەو کتێبە سەرەتا تا ئەو خانەقایە بناسین وا دەنوسێت:
” پێدەچێت کە هەموو رێگاکانی شار دەچونەوە سەر ئەو ماڵە..”
خانەقای میرزا لاپەڕە ١٢
چەند سەختە لە شارێک یەک ماڵ هەبێت وەکو ماڵەکانی دیکە نەبێت ئەندامەکانی لە گەلێک خوو ونەریت و بیرکردنەوە لەگەل دەوروبەی جیاواز بن، لەو سەختریش ئەوەیە ماڵێک ببێتە ئەو شارە تا ئەو شارە بە شارەکانی دیکە و هەرێمەکانی دیکە و وڵاتێک بگات یان خۆی بناسێنێت، لەکاتێک ناسین و خۆناسین دیاردەیەکی کارئاسان نەبێت، هەروەها لەپێناو قازانج و بەرژەوەندییەکی پارەوپولییەوە نەبێت، بەلکو بۆ گەیاندنی پەیامێکی مرۆیی و ئازادی و راستی و دادپەروەری بێت، لە شوێنێک چەمک و تێگە وتێگەیشتنی نوێ بە شەڕ بەرپاکردن و شۆڕش بێت، دەسەڵات گوێ لە هاوڵاتی نەگرێت و هاوڵاتیش گوێ بە دەسەڵات نەدات باوەڕ بەیەککردن دەبێتە شتێکی سەخت، تا ئاسان نەبێت زمانێکی هاوبەش و ژیانێکی پێکەوەژیان بەرجەستە نەبن، بۆیە قوربانی دانی بە رۆح‌ و جەستە و ماڵ و سامانی پێویستە..
ئاسان نیە لە شار و وڵاتێک بژیت رێگای دەربازبون و کرانەوە و گەیشتن بە ئازادیبون و مرۆبون دەرگا و پەنجەرەکانی لەماڵی تۆوە بێت تا گەیشتن بە ئامانجەکانیش تۆ ببیتە هەموو شتێک، بەمە درەختی بەڕوش بێت بنی لە ڕەگ دێت..
رۆماننوس نەک دەمانباتە ئەو ماڵە تا بە هەموو ئەندامەکانی ئەو خانەقایە ئاشنادەبین تا بەریانبکەوین و بەرمانبکەون هەر لە میرزا کەریمەوە تا حەلاوەخان و تەنانەت کوڕەزای میرزا کەریم مالیک کە هەمیشە وەکو فریادڕەسێکی بێزمان روداوەکان بەبێ زمان دەگێڕێتەوە..
ئەو کتێبە بە رێگاکانی ئەوسامان ئاشنا دەکات کە ئەو ماڵە دەکاتە خانەقا و ماڵێکی جیاواز کە وەکو لانەیەکی بەرخۆدان و هوشیاربونەوەی هزر شەڕی رێگا پێچاوپێچەکان دەکات و قوربانییش لەبەرامبەر نارێکی ئاوەزە ناڕێکەکان دەدات..
رۆمانەکە سەرگوزشتە و سەردی گێڕانەوەی سەربردەی چیرۆکەکانی ئەو ماڵە و ئەو شارەی سلێمانییە کە لە دووتوێی دەفتەرێکی بیرەوەری وەکو ئەرشیف دەگێڕدرێتەوە کە دیارە لە لایەن جەلال میرزای شاعیرەوە نوسراوەتەوە، ماڵێک کە بۆتە مەکۆیەکی کۆکردنەوەی دەنگ و رەنگە پەرتەکان هەروەها بیری نوێی چەپخوازی کوردیی ،تەنانەت جاڕی کۆکردنەوەکانیان دەگات بە شارەکانی وەکو کۆیە و هەولێر کە ئەوانیش وەکو چەند کەسایەتییەک بەو ماڵە ئاشنادەبن….
ماڵەکەش بە خانەقا ناوزەدکراوە نەک دیوەخان، تا وێنە وسیمایەکی دزێوی ئاغاو دەرەبەگ و شێخەکان دوبارە نەکاتەوە، ئایا لەبەرئەوەی خانەقا کوردییەکان شوێنگەی خوێندەواربونی شاعیر و بیرمەندە کلاسیکی وەکو خانێ و فەقێ تەیران و حاجی قادر و ناڵی و مەولەوی بووە لە سەردەمەکانی جاران کە لەوێوە ئەدەب و خواپەرستی وزانست و خەیاڵ ئازاد بونە لەدەست بازنە داخراوەکانی هۆش وبیر بۆ گوزارشتکردن؟؟ یان وەکو،خەلوەتگەی سۆفیگەرانیەکەی لە کۆمەلگای کوردی هەبون؟؟
دیارە وەکو هەمووجار میران لە هەر رۆمانێکیدا وەکو پێشتر باسم کرد وەکو دوو کەس یان دوو کەسێتی جیاواز و گێڕەرەوە بە نوسینی دوو زمانی قسە گێڕانەوە و هۆنینەوەی وشە دێتە قسە و نوسین، جارێک وەکو مێژوناسێک کە مێژوو دەگێڕێتەوە ، جارێکیش وەکو رۆماننوسێک کە مێژوو بە ئەدەب دەنوسێتەوە، ئنجا مێژوناسێک کە مێژوو وەکو ئەوانەی پێش خۆی چ ئەوانەی شارەزای مێژوون و لەسەریان نوسیوە نانوسێت، تا هەر وێنەی رواوەکۆنەکان وەکو خۆی دوبارەبکاتەوە کە هاتۆتە بەردەستمان، بەلکو وەکو خۆی کە هەبووە و ئێمە لێیەوە ئاگادار نین..
ئەو دەیەوێت لەرێی ئەو مێژوو گێرانەوەیە باسی ئەو رەنگ ودەنگ و رووانە بکات کە نادیار و ونن لە بیرەوەری ئێمەی کورد، هەروەها وەکو رۆماننوسێک کە لەرێگەی ئەدەبی گێڕانەوە و گێڕانەوەی ئەدەبیی مێژووێک رەسم بکات کە وەکو خۆی هەبووە و ئەو دەیەوێت دیار و زانراو بێت، ئەو نوسەرە هەمان رۆلی هاویەکی هەمان کاراکتەری پالەوانی سەرەکی ناو رۆمانەکە دەبێنێت کە جەلالی میرزایە کە لە ژیانیدا بە دوو کاراکتەر لەناو کۆمەڵگای کوردی دەرکەوتووە وەکو شاعیرێکی نوێخواز و ئازادیخواز و شۆڕشگێڕێکی چەپڕەو کە دەیەوێت گرێکانی کۆمەلگا و ئاوەز و هزری کوردی بکاتەوە لەو داخران و نەگۆڕانەی خۆی..
ئەوەی ئەو مێژووە دەگێڕێتەوە دەفتەرێکی یادەوەریی جەلال میرزایە و ئەوەی چیرۆکەکانیش دەگێڕێتەوە هەر هەمان کەسە جەلال لەسەر زمانی گێڕەرەوەیەک وەکو چیرۆکخوان، بەڵام ئەڵقەی یەکبون و گەیشتنەوەیەک و پێکەوەبەندبونی وێنە و چیرۆکەکان میرانی رۆماننوس و مێژوونوسە، رۆماننوس وەکو خۆی نەک وەکو رۆمانوسەکانی پێش خۆی تەنیا قسە و وێنە دوبارەناکاتەوە، هەروەها ئەو نوسین لەپێناو نوسین نانوسێت ئەو وەکو ئاشقێکی ئەدەب و مێژوو و مرۆڤبون وکوردبون و چەپڕەوی لە هزر روداوەکان هەڵاوگێڕ دەکات لاپەڕەکان دەپشکنێت و بەدوای نەزانراوە بزرەکان دەگەڕێت، تا شتێک بڵێت نوێ و جیاواز بێت، هەروەها ئەو وەکو خولیاگەرێکی شیعری ئەو شاعیرەش دەیەوێت زەمەن و رابردووی ئەو شاعیرە نوێبکاتەوە تا گرێ و کۆدەنەکراوەکان بکاتەوە، بۆیە مێژوو دەگەڕێنێتەوە ئەو سەردەمە نەک سەردەم بگەڕێنێتەوە دواوە..
رۆماننوس لە هەموو بەرکوڵ و بەرهەمەکانی هەرگیز نایەوێت ئێمە خۆزگە بۆ رابردوویەکی رۆیشتوو بخوازین تا بگەڕێینەوە یان بمانگەڕێنێتەوە، بەلکو پێمان دەڵێت ئێمە تا بە مێژوویەکی راستەقینەی خۆمان ئاشنا نەبینەوە ناتوانین قسە لەسەر مێژووی کۆن و رابردوو بکەین، تەنانەت گێڕانەوەکانی بە شێوەیەکە کە خوێنەری بەئاگاش لێیەوە تێک دەچێت کە ئەو نوسەرە رۆمان دەنوسێت یان مێژوو دەگێڕێتەوە، جا بەبێ دودڵی ترسەوە ناو و دیمەنەکان وەکوخۆی بەبێ دەستکاری دەگێڕێتەوە، تا وەهمەکان بکات بە راستی و نەهێلێت راستیەکان بە وەهم ببن، مێژوو لە گێڕانەوە دێنێتەوە ناو نوسین و نوسینیش پڕ لە گێڕانەوە و گەڕانەوە بۆ مێژوو لە دوتوێێ ئەدەب و رۆمانێکی جوان کە خانەقای میرزایە..

سەرچاوە
خانەقای میرزا میران ئەبراهام رۆمان ساڵی ٢٠٢٣